گاهشمار ایرانی

قسمت اول

گاهشمار ایرانی خورشیدی‌ست، و این ویژگی را دارد که در آن سال با دو گذر پیاپی پدیدار خورشید از هموگان ( = اعتدال، ⇐ پانوشت ۱) بهاری تعریف می‌شود. گاهشمار ایرانی بر نپاهش (= رصد، ⇐ ۲) های اخترشناختی دقیق استوار است، و فزون بر‌این دارای راژمان ( = سیستم، ⇐ ۳) اندرهلی (= کبیسه، ⇐ ۴) هوشمندانه‌ای است که آن را از همتای اروپایی‌اش، گاهشمار گرگوری، با اینکه جوانتر است، دقیقتر می‌کند. این گاهشمار پیشینه‌ای بس دراز دارد در فرهنگ ایرانی، و بویژه ژرفترین ریشه‌هایش به آیینهای زرتشتی می‌پیوندند. این مقاله بر آن نیست که به تاریخ مفصل گاهشماری در ایران بپردازد، زیرا پرسمانهای دیگری را فرا راه دارد. با این حال به کوتاهی کهنترین بنیادهای این گاهشمار را باز می‌نماید. خوانندگان علاقه‌مند می‌توانند به اثرهای دیگری چون تقی‌زاده (۱۹۳۸)، بیرشک (۱۳۷۳)، دانشنامه‌ی ایرانیکا، و عبد‌اللهی (۱۳۷۵) رجوع کنند. گاهشمار ایرانی کنونی زاییده‌ی اصلاحی است که به رهبری اخترشناس، ریاضیدان، و شاعر نامور عمر خیام (۱۰۴۸-۱۱۳۱ میلادی) در یکم فروردین ۴۵۸ هجری خورشیدی (۲۱ مارس ۱۰۷۹ میلادی، ⇐ ۵) صورت گرفته است. از آنجا که این اصلاح به فرمان جلال‌الدین ملکشاه بوده، آن را گاهشمار جلالی می‌خواندند. دیسه‌ی کنونی آن، که با تغییرها‌یی در گاهشمار آغازین جلالی پدید آمده، در ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ (۳۱ مارس ۱۹۲۵) به طور رسمی در مجلس شورای ملی به تصویب رسیده است.

جشن نوروز، که میراثی است زرتشتی با بسیاری بارهای فرهنگی، نماد شادی آدمی است از بیداری یا نوگشت طبیعت پس از گذشت زمستان سترون. نوروز را روز‌ها یا هفته‌ها پیش از هموگان بهاری آیینها و ترادادهای شادی بخشی که از گذشته‌های کهن بر‌می‌خیزند همراهی می‌کنند. از آن میان می‌توان خانه تکانی، سبزه ریزی، و جشن چهارشنبه سوری پیش از نوروز و همچنین جشن سیزده بدر را یاد کرد. هزاران سال است که نوروز را مردمان گوناگونی که در آسیای باختری و مرکزی زندگی می کنند جشن گرفته‌اند، با وجود دگرسانیها‌ی قومی، دینی، یا زبانی. گذشته از پیام ژرف نوروز، این که این آیین به دین یا قوم ویژه‌ای تعلق ندارد دلیلهایی اصلی هستند که آن را میراث فرهنگی مشترک ملتهای گوناگون با زمینه‌های فرهنگی گوناگون کرده‌اند.

گاهشمار ایرانی با وجود پایگاه والایش، بویژه دقت و خردگرایی‌اش، در باختر زمین چندان شناخته نیست. در واقع تا کنون کمتر مطالعه‌ای به تحلیل بن‌پارهای راژمان اخترشناختی آن در پرتو دستاوردهای جدید پرداخته‌اند. بویژه، مفهوم سال و طول واقعی آن در گاهشمار ایرانی نیازمند روشن شدن‌اند، زیرا هم اکنون در اخترشناسی دو مفهوم سال هورگردی (⇐ ۶) و سال هموگان بهاری بسان گسترده‌ای با هم اشتباه می‌شوند. از آنجا که سال هموگان بهاری پایه‌ی گاهشمار ایرانی است، این اشتباه می‌تواند به راژمان اندرهلی آن آسیب رساند و از دقتش بکاهد.

۲. توصیف کلی

آغاز نوروز هنگامی است که خورشید در سفر پدیدار خود در آسمان بر هموگان بهاری منطبق می‌شود. این رویداد می‌تواند در هر لحظه‌ای از دوره‌ی شبانروزی ۲۴ ساعته پیش آید. گرچه هموگانهای بهاری و پاییزی هردو عبارتند از نقطه‌های برخورد هورپه ( = دایره‌البروج، ⇐ ۷) و هموگار (= استوا، ⇐ ۸) آسمانی، هموگان بهاری تنها نقطه‌ای است که راست‌افراز (⇐ ۹) و درژنا (⇐ ۱۰) را از آن اندازه می‌گیرند. همچنین هموگان بهاری لحظه‌ای است که خورشید در جنبش پدیدارش به سوی شمال هموگار را قطع می کند. هرچند، امروزه ترجیح داده می‌شود که هموگان بهاری را لحظه‌ای بدانند که درژنای هورپهی خورشید به صفر می‌رسد. هم اکنون در ایران رویداد نوروز با دقتی بهتر از یک‌هزارم ثانیه اندازه گیری می‌شود (ملک پور ۱۳۸۳). با به کار بردن نتیجه‌های "پژوهشکده‌ی مکانیک آسمانی و محاسبه‌ی روزیجها IMCCE" (⇐ پانوشت ۱۱) در پاریس برای دوره‌ی میلادی ۱۵۸۳-۲۵۰۰، پی می‌بریم که برای نیمروزان تهران ۵۸۴ هموگان، یا در حدود ٪۶۴ همه‌ی رویدادها، در تاریخ ۲۰ مارس روی می دهند. بسامد رویدادها برای تاریخهای مجاور در جدول ۱ نموده شده‌اند. هر سال هموگان بهاری کمی دیرتر روی می‌دهد، با درنگی کمتر از ۶ ساعت نسبت به رویداد پیشین. این درنگ برابر است با کسری از روز که بر ۳۶۵ روز کامل می‌افزاید تا سال را پدید آورد. با این حال، تاریخ رویدادن هموگان بهاری از این جابجایی همیشگی بسوی جلو پیروی نمی‌کند چون در گاهشمار ایرانی پیشرویهای انباشته هر چهار یا پنج سال یکبار با افزودن یک روز اندرهلی جذب می‌شوند (⇐ بخش ۵).

همچنین، با به کار بردن داده‌های IMCCE اندازه‌ی پیشروی را برای دوره‌ی سالهای 1000 تا 2500 میلادی حساب می‌کنیم:
dt = t(n+1) - t(n) حرف t لحظه‌ی هموگان بهاری باشد برای سال n. نتیجه‌ی بر‌آورد جابجایی میانگین عبارت است از 5.81662 ساعت ± 0.00240 ثانیه (انحراف استانده)، یا 5 ساعت 48 دقیقه 59.83 ثانیه ±8 ثانیه. درنگهای کمینه و بیشینه به ترتیب از آن سالهای 1095 (474 سال ایرانی) و 1216 (595 سال ایرانی) هستند. نمودار تغییرهای درنگ در خلال سالها در شکل ۱ نشان داده شده است. از آنجا که درازای سال هموگان بهاری یکسان نیست (⇐ بخش ۳)، اندازه‌ی جابجایی میانگین به دوره‌ی مورد نظر بستگی دارد. جدول ۲ نشان دهنده‌ی میزان جابجایی برای چند دوره‌ی گوناگون و نیز طول سال میانگین مربوط به آنها بر‌حسب زمان خورشیدی راستین است.

**جدول ۱. تاریخهای رویداد هموگان بهاری در تهران برای دوره‌ی ۱۵۸۳ تا ۲۵۰۰ میلادی**
ماه مارس	بسامد رویدادها	در صد (٪)
18	0	0
19	33	3.6
20	584	63.6
21	301	32.8
22	0	0

شکل ۱. نمودار تغییر درنگ هموگان بهاری نسبت به رویداد پیشین برای دوره‌ی ۱۰۰۰ تا ۲۵۰۰ میلادی. درنگ میانگین: ۵ ساعت ۴۸ دقیقه ۵۹٫۸ ثانیه. برای دیدن نگاره‌ای با واگشود بهتر کلیک کنید.

آشکار است که نخستین روز سال گاهشمار نمی‌تواند از لحظه‌ی دقیق هموگان بهاری بیاغازد و باید از نیمشب، آغاز روز بنا بر یک تراداد کهن ایرانی (⇐ ۱۲)، شروع شود (وقت راستین تهران). بنابر‌این، اگر هموگان بهاری پیش از نیمروز روی‌دهد همان روز آغاز سال گرفته می‌شود. اگر هموگان بهاری به پس از نیمروز افتد روز بعد سال گاهشمار را خواهد آغازید. به سخنی دیگر، سال گاهشمار از نزدیکترین نیمشب به هموگان بهاری شروع می‌شود. در گذشته آغاز سال با نپاهش فرازای (⇐ ۱۳) نیمروزین خورشید تعیین می‌شد، بدین معنا که نوروز روزی بود که فرازای خورشید از فرازای هموگار آسمانی در می‌گذشت. گرچه سال گاهشمار می‌تواند تا کمتر از 12 ساعت زودتر یا دیرتر از رویداد هموگان بهاری آغاز شود، لحظه‌ی دقیق هموگان بهاری، یا تحویل سال، اهمیت فرهنگی بسیار دارد. هر وقت باشد آن لحظه‌، شب یا روز، همه‌ی عضوهای خانواده، پاکیزه و رخت نو بر تن، این رویداد اخترشناختی را به گرد سفره‌ی هفت‌سین چشم بر راه می‌مانند. امروزه لحظه‌ی نوروز را ایستگاههای رادیو و تلویزیون اعلام می‌کنند، حال آنکه در گذشته شلیک توپ، دهل، و سازهای بادی برای فراگویی این رویداد به کار می‌رفتند. با رسیدن لحظه‌ی نوروز، همگی به شادی بر‌می‌خیزند و نوروز را به هم خجسته باد می‌گویند.

**جدول ۲. درنگ میانگین بین دو هموگان بهاری پیاپی**
دوره‌ی زمانی	درنگ (ساعت) (س، د، ث)	سال میانگین (روز خورشیدی)
-4000 to +2500	5.81458 5h 48m 52.5s	365.242274
0 to +2500	5.81603 5h 48m 57.7s	365.242335
+1000 to +2500	5.81662 5h 48m 59.8s	365.242359
+1500 to +2500	5.81669 5h 49m 0.1s	365.242362
+1800 to +2200	5.81537 5h 48m 55.3s	365.242307
+800 to +1200	5.81609 5h 48m 57.9s	365.242337
+1995 to +2005	5.83087 5h 49m 51.1s	365.242953

محمد حیدری ملایری

اخترفیزیکدان، نپاهشگاه پاریس، فرانسه

+ نوشته شده در جمعه ۲۱ مهر ۱۳۸۵ساعت 11:16 توسط ق |