ايرانيان در سه هزار سال پيش به جريان آبهاي زيرزميني پي برده بودند و باتوجه به اين كه‌آب‌هاي زيرزميني در قسمت‌هاي مركزي ايران اكثراً شور و غير قابل استفاده براي شرب و كشاورزي است، آب زيرزميني لايه هاي‌آبدار دامنه كوه‌ها را بوسيله نيروي ثقل زمين به حاشيه كويرها رسانده و كويرها را آباد ساخته‌اند.
از ويژگي‌هاي اين قنات ها آن است كه بعد از 3000 سال هنوز هم قابل‌استفاده‌اند و حتي تا دو سه دهه اخير 75% آب مورد نياز كشور را تأمين مي كرده‌اند.
قنات اختراع ايرانيان است و دهها قرن هم قدمت دارد . در حالي که چينيها فن حفر قنات را تازه حدود 200 سال پس از ايرانيان آموخته‌اند.
اجداد ما آبهاي شيرين دامنه کوهستان را با کمک فن قنات‌سازي که روش ابداعي خودشان بوده به حاشيه کويرها برده‌اند. با همان روش بسيار ابتدايي و مصالح ابتدايي‌تر (کولهاي [تالاب] سفالين). قناتها علاوه بر انتقال آب شيرين به دشتها و حاشيه کويرها مي‌توانند با توجه به لايه‌هاي زمين‌شناسي کشور، در زه‌کشي و انتقال آب شور و دور کردن اين آبها از مجاورت سفره‌هاي آب شيرين زيرزميني مورد استفاده قرار گيرند.
گوبلو، دانشمند فرانسوي حدود بيست سال در ايران اقامت داشته و در زمينه آب در ايران کار کرده است، موضوع مطالعه خود را قنات انتخاب مي‌کند و با سفرهاي متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از 534 منبع علمي، تحقيقي کتاب يا تز دکتراي خود را تحت عنوان «قنات فني براي دستيابي به آب در ايران» مي‌نويسد: «قنات اختراع ايرانيان است و دهها قرن هم قدمت دارد .در حالي که چينيها فن حفر قنات را تازه حدود200سال پس از ايرانيان آموخته‌اند. همه چيز دال بر آن است که نخستين قناتها در محدوده فرهنگي ايران ظاهر شده‌اند. حال بايد ديد که قنات چگونه ابداع شده است».
وي معتقد است که قنات، ابتدا يک فن آبياري نبوده، بلکه به طور کامل از تکنيک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوري آبهاي زيرزميني مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده است.... ترديدي نيست که در گستره فرهنگي ايران، از معادن «مس» و احتمالاً «روي» موجود در کوههاي زاگرس، در جريان هزاره دوم قبل از ميلاد مسيح بهره‌برداري شده است.
يکي از موانع اصلي در پيشرفت کار معدنچيان، وجود آب بوده و هست. تا قبل از اختراع پمپهاي مجهز معدنچيان براي خارج کردن آبها از معدن، تنها يک راه داشتند و آن اينکه اگر شيب زميني اجازه مي‌داد، دالانهايي براي خارج کردن آبهاي مزاحم به فضاي ازاد بيرون از معدن حفر مي‌کردند که آب بدون استفاده از هيچ نيروي فني، از دل معدن به خارج جاري مي‌شد.
گوبلو اعتقاد داردايرانيان نخستين كه به کار کشاورزي اشتغال داشته‌اند، چون آب رودها، چشمه‌ها و غيره را مردمان بومي آسيا اشغال کرده و با آن کشاورزي مي کردند، سعي کرده‌اند، با ساکنان بومي درگيري نداشته باشند و لذا از هر منبع آبي ديگر کشور استفاده کنند و ترجيح داده‌اند در جاهايي اقامت و کشاورزي کنند که هنوز کسي در آنجا وجود نداشته است. در اين اثنا، در بعضي نقاط جويهايي را ديدند که آب در آن جاري است و اين آبها تقريباً ثابت و دائمي نيز مي‌باشد.
آب اين جويها از دهليز يا مجراهاي ايجادشده براي معادن خارج مي‌شود. به احتمال زياد، گروههاي کوچکي از کشاورزان تازه وارد يا ايرانيان نخستين، در اين کوهپايه‌ها براي استفاده از اين آبها سکني گزيدند و اين کوهپايه‌ها بهترين نقاط براي احداث قنات بوده است. ايرانيان اوليه (تازه واردين به فلات ايران) از فن تخليه آب معدنچيان “آکادي“ي که ابتدا مورد استفاده تنها معدني داشته است، وسيله‌اي بنيادي براي رفع نياز خود به آب در فعاليتهاي کشاورزي به وجود آوردند. به احتمال قوي ابتدا کشاورزان از معدنچيان مي‌خواستند که جويها يا منابع آبي ديگري از اين نوع در خارج از معدن بر آنها حفر کنند.
حال بايد ديد از چه زماني دلايل قاطع بر وجود قنات، موجود است و اين تکنيک طي قرنها در حوزه فرهنگي ايران، يعني مهد نخستين خود به چه مرحله‌اي از رشد رسيده و به ديگر مناطق جهان صادر شده است.
قنات در افسانه‌هاي ايراني
مشهورترين افسانه‌هاي قديمي ايران که فردوسي در شاهنامه به نظم آورده است و به نظر ميرسد با افسانه‌هايي از يک قرن جلوتر به زبان عربي از سوي ابوجعفر طبري ايراني (که در دربار بغداد مي‌زيسته) نوشته شده منبع الهام مشترکي داشته‌اند. اين افسانه‌ها يک سلسله ابداعات تکنيکي و ازجمله بهره‌برداري از معادن و کانالهاي آب ضروري براي کشاورزي را به هوشنگ، از نخستين پادشاهان سلسله اسطوره‌اي پيشداديان نسبت مي دهد.
قنات در امپراطوري هخامنشي
شهر راگس يا راجس (ري) در چند کيلومتري شهر ري کنوني يکي از پر جمعيت‌ترين شهرها در امپراطوري هخامنشي بود. و شهرهاي ديگر مانند اکباتان (همدان) و پاساگارد همگي با استفاده از سيستم قنات توانستند آب خود را تأمين کنند و به حيات خود ادامه دهند. در حال حاضر عميق‌ترين قنات ايران، قنات قصبه گناباد است با حدود 340 متر عمق، مادر چاه آن،و طولاني‌ترين قنات درمنطقه يزد با طول 100 کيلومتر قنات درقصبه گناباد باپيشينه تاريخي2500ساله واقع است و بيش از دو هزار هکتار از اراضي کشاورزان اين شهرستان را به صورت سنتي آبياري مي کند و پر آب‌ترين قنات ايران، قنات اکبرآباد فسا است و قديمي‌ترين قنات ايران، قنات ابراهيم‌آباد اراک مي‌باشد و عجيب‌ترين قنات ايران، قنات دو طبقه مون اردستان است که حدود 800 سال پيش احداث شده است. يکي ديگر از قناتهاي جالب و قديمي ايران قنات کيش مي‌باشد که در سال 1371 کشف شد.
قنات دو هزار ساله کيش با شهر زيرزميني ساخته شده در آن از مکانهاي ديدني کيش است. در مسير اين قنات، چاههايي به چشم مي‌خورد که در گذشته براي لايروبي قنات حفرشده بود.تاکنون 200حلقه از اين چاههادر مسير قنات شناسايي شده است که فاصله هر کدام از يکديگربه 14تا 16 متر ميرسد.سقف قنات را لايه هاي مرجاني به ضخامت 2تا 15مترو لايه هاي زيرين قنات را خاک نفوذناپذير مارني تشکيل مي‌دهد که اين خاصيت باعث شده است تا آب باران پس از نفوذ از لايه‌هاي مرجاني در عمق نفوذناپذير زمين تشکيل سفره‌هاي آب زيرزميني را بدهد.چهار کيلومتر از مسير اين قنات تاکنون حفاري و لايروبي شده است و هم اکنون در عمق 15متري اين قنات شهري زيرزميني با کاربري سياحتي و تجاري در حال ساخت و تکميل است.
آمار قناتهاي كشور
اولين مطلبي كه به ذهن ميرسد اين است كه ما در ايران براستي چند قنات داريم؟ با مطالعه چند مدارك گردآوري شده هيچ آمار دقيقي وجود ندارد.مثلاٌع. بهينا در كتاب "قنات سازي و قنات داري" نوشته كه قريب 40000 رشته قنات در سراسر ايران موجود است.وكاظم. صدر و حبيب ا...سلامي تعداد قناتها را 3000 رشته‌واچ،اي. وولف در مقاله‌اي تعداد قناتهاي ايران را 22000 رشته‌بابيش‌از 274000 كيلومتر درازا اعلام مي كنند.
بررسي وضع قناتها در سه دهه اخير
آغاز تخريب قناتهاي ايران مربوط به سال 1346 است بعد از «كنفرانس جهاني آب براي صلح، در سال 1967، دربرنامه‌اي با عنوان «سياست‌هاي مربوط به توسعه منابع آب ايران و مشكلات و راه حل‌هاي آن»، حفر چاه‌هاي عميق و نيمه عميق دردشت‌هاي كشور و در حريم قناتها آغاز گرديد و بعد از آن، شاهد افت سطح سفره‌هاي آب زيرزميني و آب دهي كم و كم‌تر قنات‌هابوده‌ايم.
نقاط قوت و ضعف در مطالعة قناتها
آبدهي قناتها به دو عامل بستگي دارد:
1 - عوامل طبيعي
2 - عوامل انساني
با بررسي مطالعات انجام شده بر روي قناتهاي كشور روشن مي‌شود كه بيش‌تر بر روي عوامل طبيعي در ارتباط با قناتها كار شده؛در مورد دوم يعني عوامل انساني يا خيلي كم كار شده يا اصلاً كار نشده است. موضوعات اين حوزه عبارت‌اند از:
- اطلاعات مربوط به سرمايه گذاري‌هاي مختلف مثل اختصاص اعتبارات و كمك‌هاي مالي به صاحبان قناتها براي لايروبي، كَوَل‌كاري(كول حلقه‌هاي سفاليني كه در مجراي قنات مي‌نشانند تا مانع از نشست قنات شود) و سنگچين كردن قناتها؛
- بررسي مقايسه‌اي مزايا و معايب قنات يا حفر چاه كه دو شيوه رقيب در بهره برداري از آبهاي زيرزميني است؛....
با توجه به پرمخاطره بودن حفرقنات و عمليات لايروبي آنها براي مقني‌ها، نويسندگان مختلف استفاده از فن‌آوري جديد شامل‌ابزارها، وسايل و حتي مصالح ساختماني مقاوم‌تر را پيشنهاد مي نمايند؛ به طوري كه در اين بانك 40 مدرك در ارتباط با مقاومت‌مصالح گردآوري شده است. با توجه به زلزله خيز بودن منطقه مي توان به جاي سفال در كول كاري و ساخت قنات ها، از بتن و بتن‌مسلح يا از موادي كه در سد سازي استفاده مي شود بهره گرفت.
تغديه مصنوعي سيلاب
وجود سيلاب‌هاي مخرب بخصوص در سال‌هاي اخير در نقاط مختلف كشور موجب اجراي پروژه‌هاي تحقيقاتي فراواني دردانشگاه‌هاي كشور شده است. با اجراي اين پروژه‌ها مي‌توان سطح آبدهي قناتها را افزايش داد و از نيروي مخرب سيل در جهت توسعه استفاده كرد. بدين جهت ضروري است بايك برنامه ريزي منسجم، كليه زمينه‌هاي تغذيه مصنوعي سيلاب مورد مطالعه وبررسي قرار گيرد. خــلاصــه كــلام اجداد ما آبهاي شيرين دامنه كوهستان‌ها را با كمك فن قنات سازي كه روش ابداعي خودشان بوده به حاشيه كويرها برده‌اند و باهمان روش بسيار ابتدايي و مصالح ابتدايي‌تر(كَوَل‌هاي سفالين) عملكرد آنها به گونه‌اي بوده كه اين قناتها هنوز هم در مناطق‌مختلف كشور كار مي كنند. قناتها علاوه بر انتقال آب شيرين به دشتها و حاشيه كويرها مي توانند با توجه به لايه‌هاي زمين نيزشناسي كشور، در زهكشي و انتقال آب شور و دور كردن اين آبها از مجاورت سفره‌هاي آب شيرين زيرزميني مورد استفاده قرارگيرند. همچنين مي توان با استفاده از رايانه‌ها و فن‌آوري جديد، فن قنات‌سازي را همانند سدسازي تقويت نمود و به جاي سفال ازمصالح مقاوم‌تر استفاده كرد؛ با بررسي وضعيت زلزله‌خيزي، تكتونيكي و گسل‌هاي موجود در ايران، قناتهاي قديمي را احياء وقنات‌هاي جديد احداث كرد؛ با تغذيه مصنوعي سيلاب به درون سفره‌هاي آب زيرزميني، به جاي تخريب شهرها توسط سيل، اين‌آب‌ها را به داخل سفره‌ها تزريق كرد و در هنگام كم آبي يا خشكسالي از آنها بهره گرفت.
بن بست فعلي يعني از دست دادن قسمتي از قناتهاي كشور نتيجه تصميم‌گيري شتابزدة نسل فعلي است. اكنون براي جبران‌خطاهاي گذشته نمي بايد بدون مطالعه به اقدامات ديگري دست بزنيم كه عواقب نامناسب ديگري پيآمد آن باشد.
+ نوشته شده در جمعه ۲۷ اردیبهشت ۱۳۸۷ساعت 10:16 توسط ق
|
